गोपाळ कृष्ण गोखले

महात्मा गांधीजींचे राजकारणातील गुरू म्हणून त्यांचे नाव घेतले जाते, ते भारतसेवक गोपाळ कृष्ण गोखले होते. बालपणापासूनच जे काम समोर असेल ते तादात्म्याने करायचे, असा गोपाळरावांचा स्वभाव होता. त्यांची बुद्धिमत्ता विलक्षण होती. स्मरणशक्तीसारख्या गुणाला त्यांनी अभ्यासाने पराकाष्ठेला पोहोचवले होते. सुरुवातीस त्यांनी इंग्रजी भाषेचे अध्यापन केले. त्यानंतर फर्ग्युसन कॉलेजात त्यांनी इंग्रजीचे अध्यापन केले. डेक्कन एज्युकेशन सोसायटीला आर्थिकदृष्ट्या स्थैर्य आणण्याचे काम गोपाळ कृष्ण गोखले यांनी केले.
गोपाळ कृष्ण गोखले यांना राजकारणाची स्वयंभू अभिरुची होती व ह्यादृष्टीने राजकारणाचे अध्ययन करीत. त्या अध्ययनाला निश्चित दिशा देण्याचे कार्य हे न्या. महादेव गोविंद रानडे यांनी केले. पुढे 'सार्वजनिक सभेचे' ते चिटणीस झाले. ह्या सभेच्या त्रैमासिकात त्यांनी खूप लेख लिहिले. इ.स. १८९७ साली ते इंग्लंडला गेले. तेथे वेल्बी कमिशनसमोर त्यांनी भाषण केले. राज्यकारभारात मोठ्या पगाराच्या सर्व जागांवर गोऱ्यांची नेमणूक होते, ही हिंदी पुढाऱ्यांच्या मनात सलणारी बाब त्यांनी मोलेंसाहेबांशी चर्चा केली. त्यानंतर ते भारतात परत आले.
तरुण होतकरू माणसे घेऊन त्यांना देशसेवेला लावायचे ही गोपाळरावांची आकांक्षा होती. तरुण आस्थेवाईक देशासेवाकांची संस्था म्हणून त्यांनी या संस्थेत ''सर्व्हट्स ऑफ इंडिया'' हे नाव दिले. मराठी 'भारत सेवक समाज' या नावाने ती संस्था ओळखली जाऊ लागली. देशसेवेची जी शाखा ज्याला रुचेल, झेपेल त्यांनी तिला आमरण वाहून घ्यावे, असा या संस्थेचा उद्देश होता.
"सार्वजनिक जीवन हाच धर्म. देशप्रेम असे असावे की, त्यापुढे इतर कशाचीच मातब्बरी वाटू नये. उलट देशभक्ताला स्वार्थत्यागाचा प्रत्येक प्रसंग हा मंगल समारंभासारखा आनंदाचा वाटला पाहिजे संकटाची मात्रा चालू न देणारे पाहिजे."असे ते म्हणत.
महात्मा गांधी, गोपाळ कृष्ण गोखले यांना आपले राजकीय गुरू मानीत. 'राजकीय क्षेत्रात गोपाळराव पूर्ण पुरुष होते,' असे गांधीजींनी त्यांच्याबद्दल उद्गार काढले आहेत. गांधीजी त्यांना 'महात्मा', 'धर्मात्मा' असे संबोधीत. सत्य आणि न्याय या तत्वासाठी चाललेल्या गांधीजींच्या सत्याग्रहात गोपाळ कृष्ण गोखले यांनी बरीच मदत केली होती.
आपल्या जीवनात त्यांनी हिंदी राजकरणाचा अभ्यास केला, तसेच इंग्रजी राजकारणातले दोषही दाखविले. आपल्याजवळ उपजत असेलल्या कुशाग्र बुद्धीला पाठांतराने त्यांनी भर चढविला. कीर्ती, लोकप्रियता यांच्यामागे ते कधी धावले नाहीत. डेक्कन एज्युकेशन सोसायटीचे काम पाहताना, जरुरीपुरतेच वेतन ते घेत असत. निःस्पृहतेचा आदर्श त्यांनी निर्माण केला जातो. गोपाळरावांच्या निःस्वार्थ देशभक्तीचा गुण लक्षात घेऊन इंग्रज सरकारने त्यांना 'सर' हा किताब देणाऱ्या देऊ केला होता. पण तो त्यांनी नाकारला. पण तो किताब दिल्याबद्दल बादशहा भारतमंत्री, आणि व्हाइसराँयबद्दल त्यांनी कृतज्ञता व्यक्त केली. देशहितार्थ वाटेल ते कष्ट पेलण्याची व त्रास सोसण्याची तयारी हा त्यांचा स्वाभवविशेष होता. कोणतेही स्वीकारलेले काम हे निर्दोष व परिपूर्ण व्हावे अशी त्यांची इच्छा असे. कमालीचा साधेपणा, सत्याचे प्राणातिक प्रेम, विनय, मार्दव हे त्यांचे सद्गुण होते. देशाच्या उध्दाराच्या तळमळीने ते झपाटलेले असत. देशाच्या उत्कर्षचा विचार व आचार यात त्यांना आनंद वाटत असे.
गोपाळरावांनी स्वतःकरिता देशभक्तीची भूमिका निवडली व ती आयुष्याच्या अखेरच्या क्षणापर्यंत निभावली. या भूमिकेला माणुसकीचे अधिष्ठान होते. राजकारणाला अध्यात्माचे रूप द्दावे, हा त्यांचा सिद्धान्त प्रसिद्ध आहे. ते खऱ्या अर्थाने  'भारतसेवक' होते.
बोधवाक्य - "सार्वजनिक जीवन हाच धर्म. देशप्रेम असे असावे की, त्यापुढे इतर कशाचीच मातब्बरी वाटू नये."